გეცოდინება, რომ ადრე ცხოვრება სულ სხვანაირი იყო. მაშინ, როდესაც ადამიანის ტვინი შეიქმნა, მისი მუშაობაც სწორედ ძველ ცხოვრებაზე იყო მორგებული და ადაპტირებული. დღეს იმ სამყაროდან თითქმის აღარაფერი დარჩა.
მცირე სოციალურ ჯგუფებში ცხოვრება, კილომეტრებით ფეხით სიარული, ბუნებრივი დღისა და ღამის სინათლეები, ეს ყველაფერი ავტომატურად აწესრიგებდა ცირკადულ რიტმს ორგანიზმში. ძალიან მწირი იყო ჩვენი გრძნობის ორგანოების მიერ აღქმული ინფორმაციაც, რაც ბუნებრივად იცავდა ტვინს არასაჭირო გადატვირთვისგან.
მოდი, გადმოვინაცვლოთ 2025 წელში, სადაც დღე იწყება მაღვიძარას მჭახე ხმით.
პირველი, რასაც ვხედავთ, არის მობილური ტელეფონის ეკრანიდან ერთმანეთის მიყოლებით მოსული შეტყობინებები, სამსახურზე თუ შენს გუშინდელ სტატუსზე, ასევე ფასდაკლებაზე, რომელიც თურმე დღეს 3 საათზე იწურება. არადა, ახალი აერო ღუმელის ყიდვა უნდა მოასწრო, ან იქნებ ძველის შეკეთება გეცადა?! მაგრამ აერო ღუმელის ხელოსანს სად იპოვი თბილისში… მოკლედ, ჯერ საწოლიდანაც არ ამდგარხარ, მაგრამ უკვე იცი, ამჯერად რით გააოცა ამერიკის პრეზიდენტმა მსოფლიო, შენი წამოსვლის შემდეგ თუ მივიდა უფრო მეტი ხალხი გუშინდელ დიდ აქციაზე და რამდენი მსხვერპლი მოჰყვა “ეარ ინდიას” თვითმფრინავის კატასტროფას?
კიდევ გიკვირს, რომ გადაღლილი ხარ?
უბრალოდ, თანამედროვე ცხოვრების ტემპი იმდენად სწრაფია, რომ ჩვენი ტვინი ვერ ასწრებს მასთან ადაპტაციას.
რატომ გვეჩვენება, რომ სტრესი არასდროს გვტოვებს?
ამ ინფორმაციულ ქაოსში, ჩვენს ნერვულ სისტემას ისევ ერთადერთი მიზანი აქვს, დაიცვას ჩვენი ფიზიკური უსაფრთხოება. ამ ფუნქციის საუკეთესოდ შესასრულებლად, ჩვენმა გონიერმა ორგანიზმმა ნერვული სისტემა ორ მთავარ განშტოებად დაყო და საჭიროების მიხედვით ხან ერთს რთავს, ხან – მეორეს.
სიმპათიკური ნერვული სისტემა (SNS) “Fight or flight” მაშინ ამოქმედდება, როცა გრძნობს მოსალოდნელ საფრთხეს. სწორედ ის ამზადებს ჩვენს ორგანიზმს მოქმედებისთვის, ბრძოლისთვის, ან გაქცევისთვის. ამ დროს, გვიჩქარდება გულისცემა, ხშირდება სუნთქვა და გვიადვილდება კონცენტრაცია. მაგალითად, წარსულში ეს ძალიან დაგვეხმარებოდა გავქცეოდით ლომს, რაც ჩვენი ჯუნგლებში ცხოვრების დროს, უჩვეულო მოვლენა ნამდვილად არ იქნებოდა.
თანამედროვე სამყაროში, სწორედ სიმპათიკური ნერვული სისტემის დამსახურებაა, რომ ვახერხებთ ანგარიშის(რეპორტის) დასრულებას ვადამდე ზუსტად 1 საათით ადრე, ან გამოცდის წინა ღამეს ვახერხებთ შეუძლებელს და ჩვენი ტვინის პოტენციალით თავადვე ვართ გაოცებული. მაგალითად, იმ დღეს, ელვის სისწრაფით რომ ახტი ტროტუარზე, როცა ველოსიპედისტი შენკენ მოჰქროდა, ამისთვისაც მადლობა სიმპათიკურ ნერვულ სისტემას. სწორედ მან უთხრა შენს სხეულს, გამოეყო ადრენალინი და დაუყოვნებლივ ემოქმედა.
პარასიმპათიკური ნერვული სისტემა (PNS) “Rest and digest” პასუხისმგებელია დასვენებასა და აღდგენაზე. ამ დროს გვინელდება გულისცემა, ვგრძნობთ სიმშვიდეს და ბალანსს. ის გვეხმარება საჭმლის უკეთ მონელებაში, ღრმა და ხარისხიან ძილში, გვიხორცებს ჭრილობებს და არეგულირებს ემოციებს. ის ეუბნება ჩვენს სხეულს, “ახლა უსაფრთხოდ ხარ, შეგიძლია მოდუნდე.”
ეს სისტემები ერთმანეთს ავსებენ.
ჯანსაღ გარემოში, დღის განმავლობაში, ჩვენი სხეული რამდენჯერმე გადადის ერთი სისტემიდან მეორეში. პრობლემა ისაა, რომ სიმპათიკურ ნერვულ სისტემაში თანამედროვე სამყარო იმაზე უფრო ხანგრძლივად გვატყვევებს, ვიდრე ეს ჩვენი ჯანსაღი ცხოვრებისთვისაა შესაფერისი, ანუ აღარ რჩება სივრცე დასვენებისთვის და აღდგენისთვის.
მიკრო სტრესორები: უხილავი ტვირთი, რომელსაც ვატარებთ
სტრესის მნიშნელოვან მოვლენებთან ასოცირება ადვილია. ყველამ ვიცით რომ გამოცდა, განქორწინება ან გასაუბრება ახალ სამსახურზე სიმშვიდეს და ემოციურ სტაბილურობას ვერ მოგვიტანს. თუმცა, ხშირად შეუმჩნეველი გვრჩება პატარა, მიკრო სტრესორები, ანუ დღის განმავლობაში განცდილი მცირე გამღიზიანებლები, რომლებსაც ჩვენი ტვინი მამაცად უმკლავდება და ისე ამუშავებს, რომ ხშირად ვერც კი ვაცნობიერებთ, მაგალითად:
შეტყობინებების წკრიალის ხმა – რომელიც, თავის მხრივ, თანდათან ზრდის კორტიზოლის დონეს ორგანიზმში.
ხანგრძლივი სქროლვა – რა დროსაც ხდება ვიზუალური კორტექსის ჭარბი სტიმულაცია და სხეულთან კავშირის დაკარგვა.
ცივი განათება – ცირკადული რიტმის დაუძინებელი მტერი.
სუნთქვის პრობლემები – შეუმჩნეველი გვრჩება არასაკმარისი ჟანგბადი ორგანიზმში.
ხმაური უკანა ფონზე – მაგალითად, საცობის ხმა, ხმამაღალი დიალოგები ჩვენ გარშემო, არასასიამოვნო მუსიკა კაფეებში.
შინაარსის ხშირი ცვლილება – სწრაფ-სწრაფი გადასვლა იმეილებს, სატელეფონო აპლიკაციებსა და შეტყობინებებს შორის ტვირთავს ჩვენს პრეფრონტალურ კორტექსს.
ერთი შეხედვით წვრილმანია, არა? სინამდვილეში, ჩვენს ტვინს უჭირს განსხვავების აღქმა ფიზიკურ საფრთხესა და, მაგალითად, ინსტაგრამის შეტყობინებას შორის. ერთადერთი კითხვა, რომელსაც ის “სვამს” ასეთია – “უსაფრთხოდ ვარ?” და როცა ტვინი, მთელი დღის განმავლობაში, ათეულობით თუ ასეულობით მსგავს შეკითხვას მოაგროვებს, დღის ბოლოს ბევრად უფრო გადაღლილია, ვიდრე ელოდი.
რა ხდება ამ დროს ტვინში ?
მიკრო-სტრესორები ააქტიურებენ ამიგდალას, ტვინის შიშისა და საფრთხის ცენტრს. თუ ხანგრძლივად ხდება მისი ჰიპერაქტივაცია, ის იწყებს პრეფრონტალური კორტექსის დათრგუნვასაც. პრეფრონტალური კორტექსი, იგივე წინაგულა ქერქი, ტვინის სწორედ ის უბანია, რომელიც გვეხმარება გადაწყვეტილებების მიღებაში, კონცენტრაციაში, დაგეგმვასა და ემოციურ რეგულაციაში. ანუ ახლა უკვე იცი, რატომ გავიწყდება, რა გინდოდა ოთახში შესვლისას, ან რატომ აგვიანებ, როცა გეგონა, რომ დროულად გახვედი სახლიდან.
გამუდმებულ სტიმულაციას ჩვენი ტვინი რომ საფრთხედ აღიქვამს, დღეს არაერთი კვლევა ადასტურებს. ეს კვლევები გვეუბნებიან, რომ ასეთი ცხოვრება, გრძელვადიან პერსპექტივაში, ცვლის ტვინის სტრუქტურას, იწვევს მეხსიერების პრობლემებს და ზრდის გონებრივი გამოფიტვის რისკს.
როგორ ვუშველოთ?
ნერვული სისტემის დასასვენებლად არ გჭირდება 10 დღიანი შვებულებები (თუმცა ესეც არ გაწყენდა და როგორც კი შეძლებ, წადი). დღის განმავლობაში სულ რამდენჯერმე იმის გახსენება, რომ გადართო შენი გონება პარასიმპათიკურ ნერვულ სისტემაზე, უკვე საკმარისია, რომ ტვინს უკეთ მუშაობაში დაეხმარო.
დასაწყისისთვის, შეგიძლია სცადო ეს 3 მარტივი ტექნიკა:
- 4-6 სუნთქვა
ჩაისუნთქე ცხვირით 4 წამის განმავლობაში, ამოისუნთქე ცხვირით 6 წამის განმავლობაში, გაახანგრძლივე ამოსუნთქვა. შეასრულე 5-10 წრე.
ხანგრძლივი ამოსუნთქვა შენს გონებას მისცემს სიგნალს, რომ უსაფრთხოდ ხარ, არაფერი გემუქრება და შეუძლია მოდუნდეს.
2. 5,4,3,2,1
შეათვალიერე ოთახი. შენიშნე 5 სხვადასხვა ნივთი. ეცადე, ეს საგნები არ ამოარჩიო და არ განსაჯო, უბრალოდ შენიშნე.
იგრძენი 4 სხვადასხვა შეხება (მაგ.: ტანსაცმელი კანით, სხეული ხელის გულებით, სკამთან ან მიწასთან შეხების წერტილები)
გაიგონე 3 სხვადასხვა ხმა. ნელა გადაიტანე ყურადღება ერთი ხმიდან მეორეზე.
იგრძენი 2 სხვადასხვა სუნი. (შეგიძლია დასუნო შენივე კანი)
გაიხსენე 1 გემო. (მაგალითად, ატმის)
ეს ტექნიკა დაგეხმარება „დამიწებაში“ და აწმყოში დაბრუნებაში.
3. ხელი გულზე
დაიდე ერთი ხელი გულზე, მეორე – მუცელზე.
გააკეთე 3 ღრმა სუნთქვა, შენიშნე საკუთარი ხელის სითბო და გულისცემა.
ეს მსუბუქი შეხება ააქტიურებს ვაგუსის – ცთომილ ნერვს.
და ბოლოს, იცოდე, რომ სტრესი სისუსტე არ არის. ეს ჩვეულებრივი ბიოლოგიური პროცესია, ხშირად ძალიან საჭირო და სასარგებლოც. პრაქტიკით და ცნობიერი ცხოვრებით შეგვიძლია მარტივად მოვახერხოთ, რომ მან არ დაგვაზიანოს. უბრალოდ, ხშირად უნდა შევახსენოთ ჩვენს ტვინს, რომ უსაფრთხოდ ვართ და ყველაფერი კარგადაა.
